Frigch AG

Frick
	Wappe vo Frick
Basisdate
Staat:	Schwiiz
Kanton:	Aargau (AG)
Bezirk:	Laufenburg
BFS-Nr.:	4163
Poschtleitzahl:	5070
UN/LOCODE:	CH FCK
Koordinate:	643966 / 262117Koordinate: 47° 30′ 30″ N, 8° 1′ 20″ O; CH1903: 643966 / 262117
Höchi:	350 m ü. M.
Flächi:	9,96 km²
Iiwohner:	5718 (31. Dezämber 2022)
Website:	www.frick.ch
Charte
	Charte vo Frick

S AG im Lemma isch s offiziell Chürzel vom Kanton Aargau und wird bruucht, zum Verwächslige mit Yträäg vom Name Frick vermyde, wo öppis anders meined.

Frigch – oder Frick und Freck – isch e Iiwohnergmeind im Bezirk Laufeburg im Kanton Aargau.

Frigch isch iiwohnermässig die grösscht Gmeind im Bezirk und s regionale Zäntrum vom obere Fricktal. Historisch gseh isch Frigch e Määrt-Fläcke.

Geografii

S Dorf ligt im Tal vode Sissle, emene Näbefluss vom Rhy, wo a dere Stöu es breits und wyts Landschaftsbecki het. Dä wyt Ruum isch öppe ei Kilomter gross, und rundume hets waldriichi Höger vom Tafeljura. Die Höger hend meischtens im undere Teil steili Häng und obe druff teils flachs Land.

Ganz im Norde, am Ändi vomene chliine Sittetal, ligt de Hang vom Chaischtebärg, wo s Sissletal vom Taal vom Rhy trent. Am Hang tuet mer sid langer Zyt Wyräbe apflanze. Im Oschte isch der Frigcherberg, wo 650 Meter höch isch, im Süde ligt d Chornbärgeräbni (540 m ü. M.), wo mer viil Landwirtschaft betriibt, und im Weschte isch der Wolbärg (556 m ü. M.). Wemmer ufe Wolbärg wott ufestiige, isch es nit sone Chrampf, well de Aschtiig im Gägesatz zo de übrige Hügel nid so steil und eemder gliichmässig isch.

Vo Südweschte chunt s Sytetal mit em Bruggbach uf Frick. Der Bruggbach wird unden a Wittnau vom Altbach und vom Wölfliswilerbach bildet.

S Siedligsgebiet vo Frigch isch mit der Gmeind Gipf-Oberfrigch zämegwachse.

D Gmeindflächi vo Frigch isch 996 Hektare gross; dodevo sy 292 Hektare bewaldet und 241 Hektare sy überbaut. De Frigcherbärg isch de höchschti Punkt vo de Gmeind, er isch uf 650 Meter über Meer. De teufschti isch 342 Meter höch und ligt be de ehemalige Kläralag a de Sissle, ide Nöchi vode Autobahnbrugg vo de A 3.

D Nochbergmeinde vo Frigch sy Eike im Nordweschte, Öschge im Norde, Chaischde im Nordoschte, Hornusse im Oschte, Üeke im Südoschte, Gipf-Oberfrigch im Süde und Schupfert im Weschte.

Gschicht

Vil Fünd beleget, dass es e Besiidlig vom Gebiet im Frigchtal ide Bronzezyt geh het. Ide Römerzyt isch Frigch e bedütendi Siidlig ade Römerstroos gsy, wo vo Augusta Raurica (Augscht) öbere Böözbrg uf Vindonissa (Windisch) gangen isch. Im erschte Johrhundert noch Chrischtus het mer agfannge im Jura Iiseerz abzbaue. Sit em zwöite Johrhundert hets doo au e römische Guetshof gha. Um s Johr 370 isch ufem Chilehoger, ufeme Kaschtell, wo scho sit em früche 4. Johrhundert do gsy isch, e Befeschtigungsaalag entschtande.

Wo s füüfte Johrhundert agfange het, hend sich d Römer us em Land nördlich vo den Alpe uf Itaalie zrüggzoge. Alamannischi Iiwanderer hend sich mit de romanisierte Bevölkerig vermischt. De Frigchgau isch 843 e Teil vom Frankeriich.

Die erschti urkundlichi Erwähnig vo «Fricho» chunt usem Johr 1064. De Ortsname stammt vom latiinische ”ferraricia“ ab, was uf Düütsch so viil wie „Iisehütte“ heisst. Im Middelalter isch Frick s Herrschaftszentrum vode Grafe vo Hombärg-Thierstei gsy. Wo die usgstorbe sy, hend im Johr 1232 d Habsburger d Herrschaft übernoh. Nachem Waldshueterchrieg vo 1468 hend d Habsburger s ganze Frigchtal de Burgunder verpfändet. Wo d Eidgenosse der Chrieg gäge d Burgunder gwunne hend, isch Frick 1477 wieder zu de öschterrichische Herrschaft cho.

Nach de Riichsreform vom öschterrichische Kaiser Maximilian em Erschte im Johr 1491 isch Frick de Hauptort vode Landschaft Frigchtal innerhalb vode vorderöschterrichische Kameralherrschafft Rhyfälde worde. Wo de Schwoobechrieg vo 1499 fertig gsy isch, sind d Bärner und d Friiburger Truppe cho und hend d Dörfer zwüsche de Staffelegg und Frigch verwüeschtet. Im 17. Johrhundert hets chuum längeri Friidenszyte geh.

De Rappechrieg, e Buureufstand, het vo 1612 bis 1614 duuret. Im Driissigjährige Chrieg, wo zwüsche 1633 und 1638 au s Frigchtal erfasst het, sind d Chile und s Dorf kabuz gmacht worde. Au d Usenandersetzig zwüsche Öschterrich und Frankrich isch für s Frigchtal schlimm gsy. In wirtschaftlicher Hesicht isch es nämli empfindlich gschwecht woorde.

Wo de Pfälzisch Erbfolgechrieg gsi isch (vo 1688 bis 1697), sind au wieder frömdi Truppe dür d Region zoge. D Iiseerzgwünnig het völlig a Bedütig verlore. Dass es wirtschaftlich wieder berguuf got, het de Kaiser Leopold dr Erschti anne 1701 am Fläcke Frigch s Märträcht geh.

1797 isch s Frigchtal nachem Friide vo Campo Formio es französisches Protektorat worde. Wo de zweit Koalitionschrieg gsy isch, isch d Frontlinie zwüsche de Armeeä vo Frankriich und Öschterriich do verloffe. Am 20. Februar 1802 isch de Kanton Frigchtal gründet worde. De het sich im Augschte ade Helvetische Republik agschlosse. So isch Frigch e schwiizerischi Gmeind worde. Si isch de Hauptort vom Distrikt Frigch worde. Im Septämber vom gliiche Johr hend sich d Gmeindsverträter vom Frigchtal imene Gaschthuus z Frigch troffe und hend erchlärt, dass mer de Statthalter Sebastian Fahrländer absetze duet. Sit em 19. März 1803 ghört Frigch zum Aargau. 1804 het mer d Ortsteil Gipf und Oberfrigch abtrännt. Sit dem Johr bilde die zwei Ortsteil d Gmeind Gipf-Oberfrigch.

Im 19. Johrhundert isch Frigch en ender armi Gmeind gsy. Über zäh Prozänt vode Bewohner sy usgwanderet.

Wo am 2. Augschte 1875 d Bözbärglinie vo der Iisebahn uufgangen isch, isch es mit de Wirtschaft wieder besser cho. Wo s 20. Jahrhundert agfange het, hend sich die erschte Fabrigge z Frigch agsiidlet. D Landwirtschaft isch zerscht vode Industrii und när au vom Dienschtleischtigssektor verdrängt worde. Sit em Ändi vom Zweite Wältchrieg het sich d Bevölkerigszahl verdreyfacht.

Sehenswürdikeite

Frigch isch bekannt worde, wo mer es vollständigs Skelett vomene urzytliche Dinosaurier gfunde het. Scho anne 1961 het mer inere Lättgrueb erschti Chnoche endeckt, und 1976 het mer de be mehrere Grabige d Überräscht vomene Plateosaurus friigleit. Säb Skelett und vill anderi Fossilie cha men im 1991 eröffnete Sauriermuseum go aluege. I de Mitti vom Stroossechreisel be de Autobahnusfahrt stoht e grosse Dinosaurier, wo uf das Museum verwyst.

Bekannt isch Frigch au für syni Määrt. Es git all Joor füüf devo. De erschti isch de Fasnechtsmärt, wo immer vorem zweite «Faisse» – so seit men am Oberrhy de Fasnechtsdonschtige – isch. Am zweite Mäntig im Maie findet de Maiemärt statt, am zweite Mäntig im Augschte de Augschtemärt und am zweite Mäntig im November isch de Martinimärt. Im Dezämber chunt no amene Samschtig de Wiehnachtsmärt, wo de jüngschti vo all dene Määrt isch.

Wappe

Im Wappe vo Frigch hets en roote Fuchs, wo tuet rönne, uf wiissem Grund. Früecher het mer s Wappe vom Kanton Frigchtal gfüehrt, es grüens Lindeblatt uf wiisem Grund. Will aber scho anderi Gmeinde au das Wappe gha hend, het Frigch 1931 s Wappe vo de Herre vo Frigch übernoh, wo es Ministerialgschlächt vo de Habsburger gsy isch.

Bevölkerig

Im Johr 1768 het Frigch 495 Iiwohner gha. 1850 sinds 950 und 1900 937 Iiwohner gsy. 1950 het d Gmeind 1589 Iiwohner gha und 2000 sinds de 4028 Lüüt gsy, wo z Frigch hwohnt hend.

Am 31. Dezämber 2007 hend 4717 Mönsche z Frigch gläbt, devo sind 25,3 Prozänt Usländer gsy. Be de Volkszählig im Johr 2000 sind 50,4 Prozänt römisch-katholisch, 23,1 Prozänt reformiert, 11,2 Prozänt muslimisch und 1,3 Prozänt chrischtlich-orthodox gsy.

85,1 Prozänt vo de Lüüt hend Dütsch als ihri Muetersproch ageh, 3,6 Prozänt hend gseit, das sig Italienisch, 3,2 Prozänt hend gseit Albanisch, zwöi Prozänt hend Türkisch und 1,7 Prozänt hend Serbokroatisch ageh. 0,5 Prozänt hend gseit, säb sig Spanisch.

Politik und Rächt

D Gmeindversammlig, wo en Versammlig vo de Stimmberächtige isch, het d Legislativgwalt. Usfüehrendi Behörde isch de füüfchöpfig Gmeindsroot. Sini Amtszyt duuret vier Johr und er wird im Majorzverfahre (Mehrheitswahlverfahre) gwählt. Er füehrt und repräsentiert d Gmeind. Usserdem vollzieht er Bschlüss vo de Gmeindsversammlig und d Ufgabe, wo ihm de Kanton und de Bund gänd.

Für Rächtsstrittigkeite isch s Bezirksgricht z Laufeburg zueständig. Z Frigch gitz e Fridensrichter, wo au für d Gmeinde Eike, Gipf-Oberfrick, Hornusse, Münchwile und Öschge zueständig isch.

Sit 1989 het Frigch e Partnerschaft mit de Gmeind Frickinge im dütsche Bundesland Bade-Württebärg.

Wirtschaft

Z Frigch git’s nach dr Betriebszählig, wo mer 2005 gmacht het, fascht 3000 Arbetsplätz, devo drüü Prozänt ide Landwirtschaft, 46 Prozänt i de Induschtrii und 51 Prozänt im Dienschtleischtigssektor. Die wirtschaftlichi Struktur isch viilsittig. Es git öppe 250 chliineri und mittleri Undernähme (KMU).

Frigch isch s wirtschaftliche Zäntrum vo de Region vom obere Frigchtal. Viili Wägpendler schaffe ide Agglomeration Basel und z Aarau. Im ganze Gmeindgebiet sy Ussehöf verstreut, wo me tuet puure.

Sit 1973 stoht z Frigch s Forschigsinschtitut für biologische Landbau (FiBL). Säb isch die wältwiit grösschti Forschigsiirichtig für biologischi Landwirtschaft.

Bildig

Ide Gmeind hets drey Chindergärte und zwei Schuelzentre, wo mer alli Stufe vode obligatorische Volksschuel cha absolviere. Usserdem gitz no en Musigschuel und e Heilpädagogischi Sonderschuel. Wenn mer d Kantonschuel (Gymnasium) will bsueche, muess mer uf Aarau.

Verchehr

Frick het en Aschluss ade Autobahn A3, wo Basel und Züri dure Jura mitenand verbindet. Frigch isch de Usgangspunkt für d Passtroosse über de Bözbärg uf Brugg, über de Bänke und d Staffelegg uf Aarau und über de Chaischtebärg uf Laufeburg.

Frigch het e Bahnhof ade Bözbärgstrecki mit direkte Schnellzüg uf Basel, Züri, Rhyfälde und Brugg. D S1, wo vo de Regio S-Bahn Basel unterhaltet wird, fahrt vo Frigch über Basel uf Mülhusä im Elsass. Momentan fahrt d S1 jedoch nur uf Basel. Poschtautolinie fahret über de Bänke oder über d Staffelegg uf Aarau, über de Bözbärg uf Brugg, über de Chaischtebärg uf Laufeburg und an Bahnhof Stei-Säckinge.